พื้นที่น้อยนิดมหาศาล: ห้องสมุดสาธารณะกับความเท่าเทียม

เรื่อง: ศศิกานต์ จรทะผา

______________________________

ในเดือนพฤษภาคมถึงกรกฎาคมที่ผ่านมา กล้วยเท้าเปล่าได้เดินทางไปเล่านิทานและจัดกิจกรรมกับเด็ก ๆ ที่ห้องสมุดในสังกัดกทม. ถึง 20 แห่ง ซึ่งเป็นส่วนหนึ่งในโครงการเปิดโลกนิทาน โดยสำนักวัฒนธรรม กีฬา และการท่องเที่ยว 

หนังสือภาพในสำนักฯ กล้วยเท้าเปล่าได้ออกมามีชีวิตนอกหนังสือ ในขณะที่เล่า พวกเราเห็นเด็ก ๆ ตาเป็นประกาย ยิ้ม หัวเราะอย่างสนุกสนาน และยังร่วมเล่านิทานไปกับเราอีกด้วย ไม่ว่าจะน้องเตรียมอนุบาลหรือพี่ประถมต่างก็อยู่ในวัยหิวนิทาน ทั้งนั้น และพื้นที่ห้องสมุด ไม่ว่าจะเล็กหรือใหญ่ เมื่อเริ่มมีเสียงของเด็ก ๆ แล้วก็มีชีวิตชีวาขึ้นไปด้วย

กล้วยเท้าเปล่าจึงขอรวบรวมสิ่งที่เรียนรู้จากประสบการณ์ Live in Bangkok ในครั้งนี้ ผสมกับงานวิจัยที่น่าสนใจมาเล่าให้ทุกคนฟัง

สิ่งแรกที่นึกถึงเมื่อกล่าวถึงห้องสมุด คือพื้นที่ที่มีหนังสืออยู่มากมายให้เลือกอ่านได้โดยไม่เสียเงิน แต่ความจริงแล้วห้องสมุดมีหลายอย่างซ่อนอยู่ และเราไม่ได้หมายถึงฝุ่น หนอนหนังสือ หรือเชื้อราในกระดาษเก่า แต่หมายถึงข้อดีทั้งทางตรงและทางอ้อม ที่บางคนอาจนึกไม่ถึงมาก่อน

ที่อ่านหนังสือและที่พักพิง

 คลังเก็บข้อมูล

หนังสือ หนังสือพิมพ์ นิตยสาร วารสารประจำท้องถิ่นต่าง ๆ ที่กระจายไปตามห้องสมุดสาธารณะในชุมชน เป็นทั้งหลักฐานทางประวัติศาสตร์ และข้อมูลข่าวสารที่ใช้อ้างอิงได้

โอกาสในการค้นพบสิ่งใหม่ ๆ

การค้นหาหนังสือที่ชอบไม่ใช่เรื่องง่าย ห้องสมุดเปิดโอกาสให้เราทดลองอ่านหนังสือแนวที่ไม่เคยอ่าน นักเขียนที่ไม่เคยได้ยินชื่อแบบสบายกระเป๋า หากลองหยิบมาอ่านแล้วไม่ชอบ ก็เอาไปเก็บที่เดิม แล้วตามหาเล่มอื่นได้ทันที แถมยังมีบรรณารักษ์ที่คอยช่วยแนะนำ ช่วยรีวิว และชี้ทางไปยังหนังสือที่ต้องการอีกด้วย

อีกแง่หนึ่ง ห้องสมุดยังเป็นพื้นที่ที่เป็นกลางทางความคิด เปิดโอกาสให้ผู้คนออกมาจาก กลุ่มความคิดเดียวกัน (echo chambers) ที่พบเจอในโซเชียลมีเดียได้อีกด้วย

พื้นที่ปลอดภัยของทุกคน

ห้องสมุดเป็นพื้นที่สาธารณะที่พร้อมต้อนรับทุกคน ระหว่างที่ไปเล่านิทานในห้องสมุดกทม. พวกเราได้พบกับผู้คนทุกเพศ ทุกวัย แวะเวียนมาใช้บริการห้องสมุด โดยเฉพาะได้เจอกับเด็ก ๆ ที่มาใช้เวลากับเพื่อน ๆ ที่นี่ 

เด็ก ๆ บางคนเล่าให้ฟังว่ามาห้องสมุดทุกวัน ไม่ว่าจะเดินมาเองหลังเลิกเรียน หรือพ่อแม่มาส่งในวันเสาร์อาทิตย์ จากนั้นพวกเขาก็จะเล่นอยู่ในห้องสมุดตลอดทั้งวัน ทั้งมีพื้นที่ให้เล่นสนุก ทั้งเพื่อนใหม่จากต่างโรงเรียน และต่างวัย ทั้งหนังสือที่มีอยู่มากมาย และยังอยู่ในการดูแลของบรรณารักษ์ ห้องสมุดสาธารณะในชุมชนจึงจำเป็นต่อเด็ก ๆ กลุ่มนี้มากทีเดียว

พื้นที่พูดคุย แลกเปลี่ยน และจัดกิจกรรมเกี่ยวกับหนังสือ

หนังสือเป็นมากกว่าหนังสือ ห้องสมุดก็เป็นมากกว่าที่เก็บหนังสือเหมือนกัน ห้องสมุดในกทม. จัดกิจกรรมเป็นประจำทุกสัปดาห์ ทั้งเล่านิทาน เวิร์กชอปสำหรับเด็ก ครอบครัว และผู้ใหญ่ หรือเสวนาเรื่องหนังสือ กิจกรรมเหล่านี้ช่วยดึงดูดให้ผู้คนเข้ามาใช้บริการห้องสมุดมากขึ้น ทำให้ขาประจำอยู่กับห้องสมุดไปนาน ๆ สร้างแหล่งเรียนรู้ และสร้างความเป็นปึกแผ่นให้กับแต่ละชุมชนอีกด้วย

อินเทอร์เน็ตฟรี

เมื่ออินเทอร์เน็ตกลายเป็นอีกหนึ่งแหล่งข้อมูลและเครื่องมือที่สำคัญ ทั้งการสมัครสอบเพื่อเข้าเรียนมหาวิทยาลัย การส่งอีเมลสมัครงาน หรือการติดต่อสื่อสาร ทุก ๆ คนจึงควรมีโอกาสในการเข้าถึงอินเทอร์เน็ตอย่างเท่าเทียม แต่ทั้งอินเทอร์เน็ตหรือคอมพิวเตอร์ถือว่าเป็นสินค้าราคาแพง ทำให้หลายคนไม่สามารถเข้าถึงสิ่งเหล่านี้ได้ ห้องสมุดยุคนี้จึงไม่ได้มีเพียงหนังสือเป็นเล่มอย่างเดียว แต่บางแห่งยังมีคอมพิวเตอร์ และบริการอินเทอร์เน็ตฟรีให้คนเข้ามาใช้งานได้ด้วย ซึ่งจะช่วยลดค่าใช้จ่าย และลดช่องว่างด้านเทคโนโลยีในสังคม

ประหยัดค่าหนังสือ

การลงทุนกับหนังสือย่อมคุ้มค่า แต่ถ้าอยากลงทุนกับชาบูมากกว่าจะทำยังไง… หนังสือบางเล่มเราเพียงแค่อยากอ่าน แต่ไม่ได้อยากซื้อหรือครอบครอง บางครั้งจำเป็นต้องใช้เพื่อการศึกษา บางครั้งจำเป็นต้องอ่านเพื่อคลายเครียด ไม่ว่าจะด้วยเหตุผลไหน ราคาหนังสือก็ไม่ควรเป็นป้ายห้ามไม่ให้เข้าถึง

ซึ่งการยืมหนังสือที่ห้องสมุดจะช่วยลดค่าใช้จ่ายส่วนนี้ได้ ห้องสมุดสาธารณะหลายแห่งไม่มีค่าใช้จ่ายในการสมัครสมาชิก ห้องสมุดของกทม. เริ่มต้นเพียง 10 บาทเท่านั้น ได้อ่านหนังสือเหมือนเดิม แถมยังมีเงินไปใช้จ่ายอย่างอื่นด้วยนะ!

ปิดฉากกองดอง

เธอเคยเป็นหรือเปล่า ที่ซื้อหนังสือมาเต็มชั้น แต่ไม่ได้เปิดอ่านสักเล่ม… ไหนจะสิ่งเร้ามากมาย ทั้งซีรี่ส์ที่อยากดู เฟสบุ๊ก หรืออินสตราแกรม จนบางทีแค่เปิดหนังสืออ่านก็ง่วงจนหลับไปอย่างนั้น… ถ้าเป็นเหมือนกัน ลองยืมหนังสือจากห้องสมุดดูสิ วันกำหนดคืนหนังสืออาจจะทำให้เราอ่านเร็วขึ้นก็ได้

จุดนัดพบและที่เดตสุดโรแมนติก

ข้อนี้ก็เป็นประโยชน์เหมือนกัน! โดยเฉพาะห้องสมุดท้องถิ่นมีความสำคัญอย่างยิ่งในการส่งเสริมความเป็นชุมชน และสร้างสายสัมพันธ์อันแน่นแฟ้น

ห้องสมุดสาธารณะสร้างประโยชน์อีกมากมายให้กับสังคม ทั้งที่พวกเราได้เห็นจากประสบการณ์ และจากผลงานวิจัยจำนวนมากหลายประเทศจึงลงทุนกับห้องสมุดสาธารณะมาก แต่สถานการณ์ที่โลกของเรากำลังเผชิญร่วมกันคือปริมาณห้องสมุดสาธารณะที่ลดน้อยลง

จากงานวิจัยโดย Scottish Book Trust (2021)* พบว่า ในช่วงปี 2008 – 2024 มีห้องสมุดในสกอตแลนด์กว่า 97 แห่งที่ปิดตัวลง ซึ่งนับเป็น 16% ของห้องสมุดทั้งหมดในสกอตแลนด์

เป็นผลกระทบจากงบประมาณที่ลดน้อยลงต่อเนื่องยาวนานกว่าสิบปี แม้ว่าห้องสมุดจะมีประโยชน์มากเพียงใด

ถึงอย่างนั้นเจ้าหน้าที่ห้องสมุดก็ต่างพยายามประคับประคองห้องสมุดให้ดำเนินต่อไปได้ ไม่ว่าจะเป็นการจัดบริการรถรับส่งไป-กลับจากห้องสมุด ให้ความรู้สำหรับผู้หางาน ช่วยผู้ดูแลผู้ป่วยหรือผู้คนในบ้านพักคนชรา และเพิ่มสื่อทางเลือกอื่น ๆ เช่น สื่อสิ่งพิมพ์ขนาดใหญ่ หนังสือเสียง หรือหนังสืออิเล็กทรอนิกส์ โดยไม่เสียค่าใช้จ่าย

ห้องสมุด 97 แห่งที่ปิดตัวลงในสกอตแลนด์ เป็นจำนวนที่มากเลยทีเดียว แต่หากมองถึงผลกระทบต่อผู้คน อาจมากยิ่งกว่าตัวเลข

สถานการณ์สมมติ: หากห้องสมุดเล็ก ๆ แห่งหนึ่งในชุมชนหายไปจะเกิดอะไรขึ้น?

• เด็ก ๆ ขาประจำของห้องสมุด ไม่มีพื้นที่ปลอดภัยให้ไปเล่นหลังเลิกเรียน วันหยุด หรือช่วงปิดภาคเรียน
• นักเรียนที่แบกหนังสือมาอ่านเตรียมสอบจะต้องเดินคอตกกลับไปอ่านที่บ้าน ซึ่งอาจมีสิ่งเร้ามากมายทำให้ขาดสมาธิ
•  เมื่อต้องหาข้อมูลจากอินเทอร์เน็ตหรือจำเป็นต้องใช้คอมพิวเตอร์ คนในชุมชนที่ไม่มีคอมพิวเตอร์ที่บ้าน จะต้องไปใช้บริการร้านอินเทอร์เน็ต หรือเดินทางไปใช้บริการห้องสมุดแห่งอื่นที่ไกลกว่า หรือมีค่าใช้จ่ายที่มากขึ้นจากการซื้อคอมพิวเตอร์พร้อมอินเทอร์เน็ตมาไว้ในบ้าน
• ครอบครัวที่มีรายได้น้อยไม่อาจเข้าถึงหนังสือได้ 

บรรณารักษ์คนหนึ่งกล่าวว่า

“มีภาพจำฝังแน่นมานานมาก ว่าห้องสมุดต้องเงียบ แค่เข้ามายืมหนังสือ แล้วก็คืน แค่นั้นเอง ซึ่งตอนนี้มันไม่ใช่แบบนั้นอีกแล้ว ห้องสมุดเป็นพื้นที่ที่เปิดกว้างและเป็นมิตร คุณจะใช้เวลาอยู่ที่นี่ทั้งวันก็ได้ เรามีกิจกรรมมากมายสำหรับทารก เด็กวัยเตาะแตะ เด็กโต วัยรุ่น ทุกช่วงวัยเลยจริง ๆ มีกิจกรรมสำหรับทุกคน”

ซึ่งกทป. เห็นด้วยอย่างยิ่ง ความคึกคักด้วยเสียงของเด็ก ๆ ขณะฟังนิทาน หรือขณะทำกิจกรรม ทำให้ห้องสมุดน่าเข้ายิ่งกว่าเดิม ไม่ได้เป็นเพียง ห้องเก็บหนังสือ อย่างในภาพจำ พวกเราชาวกทป. ขอส่งพลังจากเด็ก ๆ ที่พบกันในกิจกรรมเล่านิทานให้เจ้าหน้าที่ห้องสมุดทุกคน มาช่วยกันสร้างห้องสมุดยุคใหม่ที่มีชีวิตชีวาด้วยกัน (หรือชวนกล้วยเท้าเปล่าไปห้องสมุดอีกก็ได้นะ!)

กล้วยเท้าเปล่าหวังว่าในอนาคตประเทศไทยจะมีห้องสมุดสาธารณะที่มีประสิทธิภาพและให้ความสำคัญกับผู้คนในชุมชนอย่างแท้จริง แทรกตัวอยู่ในชุมชนจนเป็นหนึ่งเดียวกัน เพื่อสร้างโอกาสให้มนุษย์อีกนับแสนนับล้านคน เพราะพื้นที่น้อยนิดแห่งนี้มีคุณค่ามหาศาล

เสิร์ชหาห้องสมุดในกรุงเทพฯ ได้ที่นี่ https://www.bangkoklibrary.go.th/portal

อ้างอิง

* Scottish Book Trust. The Value and Impact of Scotland’s Public Libraries. 2021, https://www.scottishbooktrust.com/our-research/the-impact-of-scotlands-libraries.

Seismonaut and Roskilde Central Library. The impact of public libraries in Denmark: A haven in our community, 2021.